Historische kunstwerken worden vaker niet dan wel geschat op de waarde van het tafereel dat ze tonen, zoals Het Melkmeisje van Johannes Vermeer. Ze hangen er soms maar stilletjes bij in musea en kastelen, terwijl hun begeleidende tekstbordjes slechts iets prevelen over het materiaal, de kunstenaar en zijn penseelstreken. Dat, terwijl schilderijen een openstaand luikje naar vergeten werelden zijn en ons prachtige verhalen vertellen over lang vervlogen tijden. Als culinair historica kijk ik met een andere en specifieke blik naar deze erfgoedparels en ontdek keer op keer de schat aan informatie die ze ons geven over ons rijke culinair verleden. Ik neem je mee naar de wereld achter culinaire (en minder culinaire) schilderijen, zodat je bij je volgende museum- of kasteelbezoek weet wat je ziet.
Het Melkmeisje van Johannes Vermeer
Het Melkmeisje werd rond 1660 geschilderd door Johannes Vermeer (1632-1675) en hangt in het Rijksmuseum in Amsterdam. Wie naar het schilderij kijkt begrijpt meteen waarom dit schilderij onder deze naam bekend is. Maar wat staat de dame in kwestie nu eigenlijk te doen? Het schilderij laat veel meer zien dan de “alledaagse handeling” van het “melk inschenken”. De meid treft voorbereidingen voor het maken van broodpap. Alles op het schilderij wijst erop.
Het broodpapmeisje
Het meisje op het schilderij giet vanuit een aardewerk kan melk in een kookpot. Deze aardewerk kookpot met twee oren had meestal drie pootjes waarmee het in de hete kooltjes of boven een vuur gezet kon worden. De pootjes kunnen we niet zien, omdat het brood ervoor ligt, maar ze zijn volop bekend van andere schilderijen en uit archeologische vondsten, evenals de kan overigens.
Het schilderij toont drie soorten brood. In de rieten mand op tafel ligt op de voorgrond een iets opengebarsten grof brood dat waarschijnlijk een volkoren tarwebrood is. Links in de mand ligt een veel donkerder brood met een rechthoekig vorm, een roggebrood. Op de tafel liggen grove brokken brood die duidelijk gescheurd of afgebroken zijn. Maar er liggen ook twee lichte broodjes die beide vier punten hebben. Ze zijn vermoedelijk van gebuild tarwemeel of tarwebloem gezien de kleur én in vergelijking met andere exemplaren. Dit type broodje komt namelijk regelmatig op schilderijen uit dezelfde periode voor. De typische vorm komt door het diep kruislings insnijden van het deeg, vlak voordat het gebakken wordt. Je ziet de drie broodtypes hieronder afgebeeld. Je ziet aan het gesneden roggebrood heel goed de vierkante vorm van het brood. In de Historische Bakcursus vertel ik je over tientallen verschillende broodsoorten in de zeventiende eeuw en andere perioden van de geschiedenis.
Broodpap
Melk en brood zijn de hoofdingrediënten van broodpap. Het was eenvoudige en voedzame kost die bij zowel arme lui als de middenklasse op tafel stond. Brokken brood werden met melk, soms ook met karnemelk, in een kookpot gedaan om het brood eerst te laten weken. Als het zacht geworden was, ging de pot op het vuur en kookten beide ingrediënten tot een dikke pap. Ook in gegoede kringen werd broodpap gemaakt. Hier werd dan fijn tarwebrood voor gebruikt en het gerecht werd verrijkt met bijvoorbeeld krenten, wat specerijen en een schepje suiker. Voor de gewone man was het een gerecht dat een paar keer per week op tafel kon staan. In gegoede kringen was het een ideaal maal om hard of droog geworden brood tot een smakelijke schotel om te toveren. Dat gebeurde eeuwen daarvoor ook al, waarvan deze broodschotel een mooi voorbeeld is.
Brood & Bier
Op tafel staat ook een grijs-blauwe bierkan. Zoals broodpap volksvoedsel was, was bier de volksdrank in de zeventiende eeuw. Een beker of glas bier bij de broodpap was heel gebruikelijk. Maar het bier kon ook onderdeel zijn van de broodpap. Een flinke teug in de pap zorgde voor meer smaak.
Shoppen met Het Melkmeisje
Misschien ook nog aardig om te weten: de rieten korf die achter het meisje hangt kan gebruikt zijn als boodschappen- en bewaarmand voor brood. Rechts van de broodmand hangt een metalen boodschappenmand met hengsel. Hiermee werd gewinkeld op de markt of bij de middenstand. In een rieten mand werd voornamelijk brood, groenten en fruit verzameld. In de metalen emmer werd daarnaast ook vis, vlees en gevogelte mee naar huis gedragen. Brood werd in steden overigens maar weinig thuis gebakken, want er waren tientallen bakkerijen in een stad om de vele monden te voeden.
Bekijk Het Melkmeisje van Vermeer in het echt in het Rijksmuseum in Amsterdam. Zet een stapje dichterbij om de details te bekijken, denk aan dit verhaal en je kunt de broodpap bijna ruiken. Of bekijk het schilderij online en zoom in voor de details. Geniet met dit stukje culinaire geschiedenis nóg meer van dit prachtige kunstwerk.
