Voordat ik fulltime aan eet!verleden werkte was ik directeur van Romeinse Limes Nederland en RomeinenNU. In die rol mocht ik een steentje bijdragen aan de nominatie van de Limes als Unesco Werelderfgoed. Ik draag de Romeinse geschiedenis in Nederland een zeer warm hart toe en heb dan ook genoten van het onderzoek voor dit artikel dat ik schreef voor Romeinse Limes Nederland en Historisch Nieuwsblad. Ik ontwikkelde er ook een Romeins menu bij op basis van archeologische vondsten langs de Limes in Nederland. Kijk voor het menu en de recepten op de website romeinen.nl.
Eten langs de Romeinse Limes in Nederland
Met de komst van de Romeinen in onze regio in de eerste eeuw voor Christus veranderde het eetpatroon in Nederland voorgoed. In de legerplaatsen, kampdorpen en de steden die ontstonden vond uitwisseling van culturen, eetgewoonten en ingrediënten plaats. Er werden op grote schaal nieuwe ingrediënten geïntroduceerd. Ten zuiden van de limes ontstond een samenleving waarin niet langer iedereen zelfvoorzienend was en vele monden te voeden waren.
Bij gebrek aan antieke literatuur en afbeeldingen uit de Romeinse periode in onze streken zijn we aangewezen op de archeologie voor kennis over het menu in de oudheid. Archeologische opgravingen brengen regelmatig informatie over maaltijden van zowel de burgerbevolking als soldaten aan het licht. Voormalige haardplaatsen, afvalplaatsen en latrines zijn de beste bronnen voor kennis over ingrediënten en gerechten.
Feestende Romeinse soldaten
Er zal een aardig feestje gevierd zijn door de officieren van de legerkampen langs de limes. In Alphen aan den Rijn tonen vondsten uit een latrine een grote verscheidenheid aan ingrediënten en smaakmakers aan. Diverse vissoorten, oester en mossel, granen als gerst, spelt en emmer, hazelnoot, walnoot, kastanje en allerlei kruiden zoals karwij, anijs, kervel en venkel zijn slechts een voorbeeld van wat er door de maag ging. In het legerkamp in Nijmegen ging het er niet minder feestelijk aan toe en stonden bij de legerleiding ingemaakte vis uit Zuid-Spanje en lijsterborstjes uit de Ardennen op tafel. In een afvalkuil werden de resten van een compleet feestmaal aangetroffen: tientallen wijnkruiken, kookpotten en olielampjes met sporen van eten en drinken. Maar ook de Romeinse soldaat at niet altijd karig. Naast hun broodrantsoen van zo’n kilo graan per dag, heeft er in Nijmegen bijvoorbeeld ook eend en varken op het menu gestaan.
Het Romeinse menu aan de limes
Er werden voornamelijk veel granen gegeten, van lokale afkomst zoals spelt, gerst en gierst en daarnaast broodtarwe en emmertarwe van import uit onder andere Noord-Frankrijk. Een gezonken graanschip in Woerden is daar een stille getuige van. Na de komst van de Romeinen ontstonden moestuinen en boomgaarden waar naast inheemse soorten ook allerlei nieuwe groenten en fruit in gekweekt werden. Dat er tevens asperge op het menu stond, is bekend door het heft van een mes in de vorm van een asperge, die zowel in Woerden als in Elst gevonden zijn.
Wie zo’n prachtig mes kon betalen, had ook een stukje vlees, gevogelte of vis op zijn bord. In het gebied ten zuiden van de limes aten de Romeinen aardig wat rund. Op diverse plaatsen zijn runderschouders gevonden met een gat in het bot. De schouder werd doorboord met een vleeshaak om hem op te hangen. Ook schaap, geit, varken, wild en gevogelte werd genuttigd. Behalve lijster en eend stond ook gans en kip op het menu. De kip is door de Romeinen geïntroduceerd en zal een welkome verrassing zijn geweest voor de lokale bevolking. Het malse dier gaf ook nog eens aardig wat eieren.
Nieuwe Romeinse ingrediënten
De Romeinen brachten nog veel meer nieuwe ingrediënten mee uit Zuid-Europa. Walnoot, kastanje, biet, pastinaak, knoflook, peen, venkel, tuinkers, dille, selderij, karwij, anijs, kervel, marjolein, wijnruit, koriander, appelsoorten, kersen, pruimen en perzik kregen na hun introductie een plaatsje in de nieuwe moestuinen en boomgaarden. Sommige ingrediënten konden echter niet in deze koude streek worden gekweekt of vervaardigd en werden dus van elders aangevoerd. Voorbeelden zijn olijven, amandelen, azijn, wijn, rozijnen, dadels, gedroogde vijgen en pijnboompitten. De laatste drie vormden een bijzondere offergave in een van de Romeinse tempels die in Nijmegen stonden. Ook de befaamde Romeinse vissaus, een vloeistof van gefermenteerde vis, werd veel geïmporteerd, hoewel er aanwzijzingen zijn dat deze belangrijke smaakmaker in de Romeinse keuken hier soms lokaal werd geproduceerd. Zelfs de prijzige zwarte peper, helemaal uit India, bereikte 2000 jaar geleden Nederland en kwam terecht in een pot met munten in Cuijk.
Nieuwe eetcultuur
Door de komst van de Romeinen ontstond een mengeling van de inheemse en Romeinse keuken. De Romeinen hebben een grote invloed gehad door hun introductie van nieuwe ingrediënten, kooktechnieken en productiemethoden. Op diverse plaatsen langs de limes is de nieuwe eetcultuur van 2000 jaar geleden nog zichtbaar in museumcollecties, op erfgoedlocaties en af en toe tijdens archeologische opgravingen. Dichter bij een Romeinse maaltijd kun je tegenwoordig niet meer komen. Tenzij je er zelf één probeert te bereiden natuurlijk.
Kijk voor het Romeinse Limes menu en de recepten op de website romeinen.nl.
De foto van het Romeinse menu is gemaakt door Jeroen Savelkouls.
